Του Δημητρίου Ν. Κασαπίδη
δρ. Ιστορίας (UJ) & δρ. Ιστορίας της Τέχνης (ΔΠΘ)
Αμέσως μετά τη μικρασιατική καταστροφή έγινε επιτακτική η ανάγκη ενός μνημείου με το οποίο η πόλη θα τιμούσε τους νεκρούς της που έπεσαν στα πεδία των μαχών. Η ίδια ανάγκη προέκυψε και για την ίδρυση ενός μνημείου αφιερωμένου στη μνήμη των προσφύγων που χάθηκαν κατά τη διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας. Τέτοια μνημεία βέβαια δεν υπήρχαν και δημιουργούνταν ΚΕΝΟΤΑΦΕΙΑ, ξύλινες μικρές κατασκευές που τοποθετούνταν κυρίως στο μητροπολιτικό ναό κατά τη διάρκεια μνημόσυνων τα οποία και περιέφεραν σε πομπές ως την κεντρική πλατεία.
Το 1933 έγινε η πρώτη σοβαρή προσπάθεια δημιουργίας ανέγερσης ενός μνημείου αφιερωμένου στους πεσόντες από την Ένωση Εφέδρων Πολεμιστών και τον τότε πρόεδρό της Ιωάννη Χαλόφτη, ενώ προβλήθηκε και κάποια ταινία με σκοπό την ευαισθητοποίηση του κοινού. Η προσπάθεια αυτή δεν ευοδώθηκε. Τον Δεκέμβριο του 1937 το θέμα επανήλθε στο προσκήνιο και συστάθηκε μια επιτροπή για την ανέγερση του μνημείου αποτελούμενη από τον Δήμαρχο Πυγμαλίωνα Χρηστίδη, τον δικηγόρο Νικόλαο Γραμματικάκη, τον απόστρατο αξιωματικό Αθανάσιο Μπέκιο, τον γυμνασιάρχη Γ. Βαφέα, τον φωτογράφο Γ. Κεσίνη και τον ζωγράφο Π. Ορέστη.
Τον Φεβρουάριο του 1938 η επιτροπή που είχε ήδη ζητήσει προσχέδια και απόψεις διαφόρων γλυπτών και καλλιτεχνών συνήλθε για να αποφασίσει σε ποιον θα αναθέσει την κατασκευή του και τι μορφή θα έχει το άγαλμα. Επειδή όμως οι υποψήφιοι δημιουργοί δεν παρουσίασαν ούτε σχέδια ούτε προϋπολογισμό δεν πάρθηκε καμία απόφαση. Η κατασκευή του ηρώου ανατέθηκε τελικά τον Ιούλιο του 1939 στον επιφανή έλληνα γλύπτη Κώστα Γεωργακά (1904-91), στοίχισε 300.000 δρχ. και τα εγκαίνιά του έγιναν τον Μάιο του 1940.
Ο δημιουργός του αγάλματος γεννήθηκε το 1904 στο Σιδηρόκαστρο Τριφυλίας όπου και τελείωσε το δημοτικό σχολείο. Συνέχισε τις εγκύκλιες σπουδές του στο γυμνάσιο Κυπαρισσίας και το 1924 γράφτηκε στη σχολή καλών τεχνών στο προπαιδευτικό τμήμα και αργότερα στο τμήμα Γλυπτικής της ίδιας σχολής όπου αρίστευσε και έφυγε με υποτροφία για τη Γαλλία το 1932 όπου και τελείωσε την αντίστοιχη γαλλική σχολή δημιουργώντας σημαντικά έργα. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1936 και ως το 1941 φιλοτέχνησε πολλά έργα μεταξύ των οποίων και το ηρώον της Ξάνθης. Αργότερα έφυγε στην Αιθιοπία όπου δημιούργησε επίσης πολλά αγάλματα και μετάλλια και έχασε το ένα του μάτι από τραυματισμό. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1986 όπου συνέχισε την καλλιτεχνική του διαδρομή ως το 1991 που αποβίωσε. Πολλά από τα αγάλματά του τα δώρισε στη γενέτειρά του όπου και δημιουργήθηκε μια τεράστια υπαίθρια γλυπτοθήκη.
Ο Άγνωστος στρατιώτης της Ξάνθης δυστυχώς δεν μακροημέρευσε. Μετά την είσοδο των Βουλγάρων στην πόλη το 1941 το άγαλμα τεμαχίσθηκε το βράδυ του Σαββάτου 18.6.1941 από τους κατακτητές και τα κομμάτια του πετάχτηκαν στο Πόρτο Λάγος. Μετά από χρόνια το 1950, βρέθηκε μόνο η κεφαλή του (φωτ. 1 και 2) η οποία βρισκόταν αποθηκευμένη για μεγάλο διάστημα στα υπόγεια του παλαιού Δημαρχείου, ώσπου την παρέλαβε το Πακεθρα και την τοποθέτησε σε βάθρο στην περιοχή όπου βρισκόταν αρχικά το ηρώο, πίσω από το καθεδρικό ναό της του Θεού Σοφίας. Ένα αντίγραφο του κατεστραμμένου αγάλματος βρίσκουμε, κατασκευασμένο από τον ίδιον, και στη γενέτειρά του (φωτ. 3), το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή για μια ενδεχόμενη μελλοντική ανακατασκευή με σύγχρονη τεχνολογία.
