Το Θέρισο – ένα μικρό χωριουδάκι στην επαρχία του Νομού Χανίων συνδέεται με γεγονότα της νεώτερης Ελληνική Ιστορίας, που άφησαν βαθύτατα ίχνη στην πορεία της.
Είναι. πασίγνωστο ότι oι Κρήτες καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας δεν έπαυσαν να εξεγείρονται και να επαναστατούν κατά του δυνάστη, πληρώνοντας κάθε φορά βαρύτατο φόρο αίματος. Παραλείποντας της παλαιότερες εξεγέρσεις αναφερόμαστε στο 1821, οπότε η Κρήτη ξεσηκώθηκε και πάλι, και τότε το Θέρισο έγινε θέατρο ηρωικών αγώνων των Κρητών, που πότε νικούσαν και πότε καταβάλλονταν από τον ισχυρότερο εχθρό.
Κατά το «μεγάλο ξεσηκωμό» του 1866 και πάλι το Θέρισο διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο. Μια Πρώτη εκστρατεία των Τούρκων κατά του Θερίσου καταλήγει σε πανωλεθρία για αυτούς. Μια δεύτερη το 1867 υποχρέωσε τους Έλληνες να υποχωρήσουν που όμως δεν άφησαν τους Τούρκους να χαρούν τη νίκη τους, γιατί με συνεχείς επιθέσεις και παρενοχλήσεις τους υποχρέωσαν να εγκαταλείψουν το χωριό τον Ιανουάριο του 1868. Μια νέα επίθεσή τους το Μάιο καταλήγει Κι αυτή σε ήττα. Τελικά με το τέλος της επαναστάσεως το χωριό έπεσε στα χέρια τους και έκτισαν σ’ αυτό πύργο, όπου εγκατέστησαν φρουρά.
Αν και ο «μεγάλος ξεσηκωμός» του 1866 δεν επέφερε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα για την εκπλήρωση του άσβεστου πόθου του Κρητικού λαού δηλαδή την ελευθερία και την ένωση με την Ελλάδα — εν τούτοις αποτέλεσε την αρχή μιας σειράς γεγονότων που κατέληξαν στην αποστολή ελληνικού στρατού το 1897 και την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων που προκήρυξαν την αυτονομία της Κρήτης υπό Την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Φυσικά Κάτι τέτοιο δεν είναι εκείνο που επιδίωκαν οι Κρήτες αλλά η όλη κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί με τη «διεθνοποίηση» του Κρητικού ζητήματος, Τους υποχρέωσε να δεχθούν την αυτονομία και να υποδεχθούν σαν ελευθερωτή τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδος που ορίστηκε απ τις Μ. Δυνάμεις ως αρμοστής και που τον έβλεπαν σαν Πρώτο στάδιο για την μελλοντική Ένωση. Οι Τούρκοι είχαν ήδη αποχωρήσει απ’ τη νήσο παραδίνοντας τις υπηρεσίες στους Ναυάρχους τον Νοέμβριο του 1898 και το Δεκέμβριο το ίδιου έτους έφθασε ο Γεώργιος στην Κρήτη.
Δυστυχώς και πάλι ο πόθος των Κρητών για την ένωση με την Ελλάδα δεν φαινόταν στον ορίζοντα. Ο αρμοστής αν και συνεργάστηκε ικανοποιητικά με τους Κρήτες για την Οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας είτε λόγω χαρακτήρος είτε λόγω της γενικότερης πολιτικής του γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με την συνέλευση και με τους υπουργούς του και κυρίως με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, υπουργό του επί της Δικαιοσύνης, ο οποίος το 1901 υπέβαλε την παραίτησή του, Από Τότε και μέχρι το 1905 ο ανταγωνισμός των δύο ανδρών (Πρίγκιπα — Βενιζέλου) υπήρξε σφοδρός. Στις εκλογές του 1903 το *όμμα του Βενιζέλου ηττάται αλλ’ εκείνος συνεχίζει τον αγώνα για να δοθεί φιλελεύθερο σύνταγμα ώστε να μπορέσει ο Κρητικός λαός να εκφράσει τη βούλησή του ελεύθερα, ως προς την τύχη του νησιού. Στις 26 Φεβρουαρίου 1905 η «Ηνωμένη αντιπολίτευση» διακήρυξε ότι η μόνη ορθή λύση ήταν η Ένωση και προσωρινό στάδιο η πλήρης αυτονομία. Κάτι τέτοιο όμως δεν ήταν στα σχέδια ούτε των Μ. Δυνάμεων ούτε του Αρμοστή που ήταν εντολοδόχος τους. Έτσι άλλος δρόμος δεν έμεινε παρά η επανάσταση.
Η πρωινή ομίχλη της 10 Μαρτίου 1905 σκέπαζε ακόμη τις πλαγιές του Θερίσου όταν τρεις άνδρες τις σκαρφάλωναν κατευθυνόμενοι στο σπιτάκι που έμελλε να στεγάσει την αδούλωτη ψυχή του Κρητικού λαού και να γίνει το ορμητήριο για την τελική εξόρμηση που Θα έδινε σάρκα και οστά στο προαιώνιο όνειρό του, την ένωση με την μητέρα Ελλάδα.
Οι τρεις άνδρες ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Κωνσταντίνος Φούμης και ο Κωνσταντίνος Μάνος. Πήγαιναν στο Θέρισο για να δώσουν τη μάχη Τους για την επιβολή της μόνης λύσης του Κρητικού ζητήματος που ήταν σύμφωνη με την εθνική ιδέα και που Θα δικαίωνε τους ατέλειωτους αγώνες των Κρητών. Εκεί στο Θέρισο τους περίμεναν συγκεντρωμένοι οι μπαρουτοκαπνισμένοι οπλαρχηγοί και τα παλικάρια τους που σαν είδαν τους τρεις άνδρες αναγάλλιασαν και τους χαιρέτησαν με πυροβολισμούς. Ο Βενιζέλος διακήρυξε το σκοπό της επανάστασης του Θερίσου μ’ αυτά τα λόγια:
«Συνεκεντρώθημεν εδώ με την απόφασιν να αποτινάξωμεν την τυραννίαν της Αρμοστείας. Αλλ’ η ελευθερία του Κρητικού λαού τότε μόνον θα κατοχυρωθεί, όταν η Κρήτη ενωθεί μετά της Μητρός Ελλάδας. Προτείνω να κηρύξωμεν την πολιτικήν ένωσιν της Κρήτης μετά της Μητρός Ελλάδος, εις έν μόνον ελεύθερον και συνταγματικόν Κράτος». Το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει, ο δρόμος είχε ανοίξει.
Συστήθηκε τριμελής Επιτροπή που την απετέλεσαν οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Μ. Φούμης και Κωνσταντίνος Μάνος και συγκλήθηκε επαναστατική συνέλευση με τον πρόεδρο τον παλαίμαχο αγωνιστή Ιωάννη Παπαγιαννάκη. Οι επαναστάτες προκήρυξαν την Ένωση, αντικατέστησαν τη σημαία της αυτονομίας με την γαλανόλευκη, κατέλαβαν τμήματα της νήσου, κυκλοφόρησαν γραμματόσημα και δική τους εφημερίδα. Η Κρήτη Τώρα βρίσκεται και πάλι σε αναβρασμό. Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θέλουν ν’ ακούσουν τίποτε για ένωση ακόμη και όταν στις 30 Ιουνίου 1906 η δεύτερη συντακτική συνέλευση με Πρόεδρο τον Αντ. Μιχελιδάκη κηρύσσει την ένωση κι εκείνη, για να οικειοποιηθεί τα δημοφιλή συνθήματα των επαναστατών. Τελικά οι Μ. Δυνάμεις δέχτηκαν να αποχωρήσουν από την νήσο αν οι Έλληνες παρείχαν εγγυήσεις για την ασφάλεια των Μουσουλμάνων της Κρήτης και ακόμη παρεχώρησαν το δικαίωμα του διορισμού αρμοστή στον Βασιλέα των Ελλήνων. Ο Πρίγκιπας Γεώργιος παραιτήθηκε και εγκατέλειψε την Κρήτη τον Ιούλιο του 1906. Νέος αρμοστής διορίστηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, αργότερα Πρόεδρος της Ελληνικής δημοκρατίας.
Δεν Θα προχωρήσουμε στις μετέπειτα εξελίξεις που οδήγησαν στην επίσημη ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913. Στεκόμαστε στην επανάσταση του Θερίσου που άνοιξε το δρόμο και τον φώτισε όπως ένα φωτεινό μετέωρο που η λάμψη του διέλυσε την καταχνιά που κάλυπτε την εθνική ψυχή που ήταν μουδιασμένη απ’ την ήττα του 1897. Παράλληλα πρόβαλε στο πανελλήνιο την ισχυρή προσωπικότητα του Ελευθέριου Βενιζέλου και τον έφερε στο προσκήνιο της Ελληνικής πολιτικής σκηνής.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος γεννήθηκε στις ΙΙ Αυγούστου 1864 στις Μουρνιές των Χανιών. Σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο Αθηνών το 1886 αναγορεύτηκε διδάκτορας του δικαίου. Πρωτοστάτησε σε όλους τους πολιτικούς και στρατιωτικούς αγώνες που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωση της με την Ελλάδα. Ένα μέρος της δράσης του αναφέρθηκε πιο πάνω με λίγα λόγια. Το 1909 κλήθηκε από την Επανάσταση του Γουδί και το 1910 έγινε πρωθυπουργός, οπότε και προέβη στην πολιτική, στρατιωτική και οικονομική αναμόρφωση της χώρας.
